ایران و اروپا, ۲۰ سال تجادل
تاریخ انتشار
شنبه ۱ بهمن ۱۴۰۱ ساعت ۰۸:۳۹
اتحادیه اروپا در اقدامی تند سپاه پاسداران را در فهرست گروه‌های تروریستی قرار داده است. پیش از این نیز «روبرتا متسول» رئیس پارلمان اروپا اعلام کرده بود «تا اطلاع ثانوی ارتباطات و گفت‌وگو‌های مستقیم میان این نهاد اروپایی و جمهوری اسلامی ایران قطع می‌شود.» برخی شنیده‌ها حاکی است که چند کشور اروپایی قصد دارند سفرایشان را از تهران فرابخوانند و سطح روابط دیپلماتیک را کاهش دهند. از این رو بازخوانی فراز و نشیب روابط ایران و اروپا اهمیت زیادی دارد.
روابط ایران و اروپا صدور فتوای قتل سلمان رشدی
صدور فتوای آیت‌الله خمینی بنیانگذار در ۱۴ فوریه ۱۹۸۹ مبنی بر مهدورالدم بودن سلمان رشدی، واکنش تند کشور‌های اروپایی را در پی داشت. ایشان در فتوای خود گفته بودند «کتاب آیات شیطانی که علیه اسلام و پیامبر و قرآن، تنظیم و چاپ و منتشر شده است، همچنین ناشرین مطلع از محتوای آن، محکوم به اعدام می‌باشند. از مسلمانان غیور می‌خواهم تا در هر نقطه که آنان را یافتند، سریعا آن‌ها را اعدام نمایند».
پس از این فتوا، دولت وقت جمهوری اسلامی هم یکسان بودن دیدگاهش با فتوای امام خمینی را بیان کرد. این موضع‌گیری‌های صریح نقطه شروع عکس‌العمل‌های رسمی دولت‌ها در فضای بین‌المللی نسبت به انتشار این کتاب شد. دولت بریتانیا در ابتدا سلمان رشدی را تحت حفاظت پلیس قرار داد و سپس به دنبال این تهدید به مرگ بریتانیا و ایران روابط دیپلماتیک خود را قطع کردند.
ابراهیم اصغرزاده از دانشجویان فعال در مسئله تسخیر سفارت آمریکا و گروگانگیری دیپلمات‌های آمریکایی سال ۱۳۹۰ در یادداشتی اعتراف کرده که دولت ایران همیشه در پی قطع رابطه کامل سیاسی و دیپلماتیک با دولت انگلیس بوده و از همین رو «ایران در ۱۶ اسفند ۶۷ قطع رابطه با انگلیس را اعلام کرد و دولت بریتانیا برای خروج ۹ نفر از کارکنان سفارت ایران از خاک این کشور اولتیماتوم تعیین کرد.»
به فاصله اندکی ۱۲ کشور عضو جامعه اقتصادی اروپا نمایندگان خود را از ایران فراخواندند و ایران نیز در واکنش در دوم اسفند ۶۷، سفرا و رؤسای هیات‌های نمایندگی خود را از کشور‌های عضو بازار مشترک اروپا به تهران فراخواند. رادیو بی.بی.سی در آن روز‌ها گزارش داد که «این مهم‌ترین قطع روابط ایران و جهان غرب پس از جریان گروگانگیری آمریکاییان در تهران در اوایل انقلاب ایران در ده سال گذشته محسوب می‌شود. وزارت خارجه ایران و جناح میانه‌رو این کشور اعلام کردند این فراخوانی، پاسخی به تصمیم جامعه اروپا مبنی بر فراخوانی ۱۲ فرستاده ارشد خود از تهران است که حکایت از قطع رابطه سیاسی می‌کند. در ادامه وزارت خارجه اعلام کرد حکم مرگ صادره از سوی آیت‌الله خمینی برای سلمان رشدی، مورد تایید تمام رهبران مسلمان جهان می‌باشد، البته این موضع کلی نمی‌باشد.»
اگرچه پس از یک ماه موضع کشور‌های اروپایی تغییر کرد و سفرای خود را از تهران برگرداندند، اما کار برای دولت هاشمی رفسنجانی برای تنش‌زدایی با اروپا سخت‌تر شد. پس از موضع‌گیری بی‌طرفانه ایران در قبال حمله عراق به کویت، اتحادیه اروپا عادی‌سازی روابط با ایران را در دستور کار قرار داد و گفت‌وگو‌هایی بین مقامات سیاسی واقتصادی ایران و اتحادیه اروپایی در تهران، کپنهاگ، بن، پاریس و مادرید آغاز شد، اما همه این رشته‌ها با ترور میکونوس، پنبه شد. ه ترور میکونوس
سپتامبر ۱۹۹۲ کنگره جهانی انترناسیونال سوسیالیست در برلین در حال برگزاری بود و فعالان سوسیال مخالف جمهوری اسلامی ایران از جمله صادق شرفکندی دبیرکل حزب دمکرات کردستان ایران برای شرکت در این مراسم در آلمان حضور داشتند. در این میان دعوتی در روز ۱۷ سپتامبر ۱۹۹۲ برابر با ۲۶ شهریور۱۳۷۱، از ۱۵ الی ۲۰ نفر از ایرانیان جهت حضور در رستوران میکونوس که صاحب آن ایرانی بود و پاتوق ایرانی‌های مقیم برلین به‌شمار می‌رفت، صورت گرفت.
اواخر شب ناگهان سه فرد مسلح وارد رستوران شدند و همه حاضران را به رگبار بستند. در این حادثه چندین عضو گروه‌های اپوزیسیون کُرد ایران ترور شدند. آلمان انگشت اتهام را به سمت جمهوری اسلامی ایران گرفت و دادگاهی در این کشور حکم جلب علی فلاحیان وزیر وقت اطلاعات ایران و برخی دیگر از مقامات ایرانی را صادر کرد.
این ترور تاثیر زیادی بر روابط ایران و کشور‌های اروپایی داشت. آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در خاطرات ۲۱ فروردین سال ۱۳۷۶ خود نوشته است که «جمهوری اسلامی در واکنش به حکم دادگاه آلمان تصمیم گرفت حسین موسویان سفیر خود را احضار کند.»
پس از حکم دادگاه میکونوس، آلمان چهار دیپلمات ایرانی را اخراج کرد. آلمان و کشور‌های عضو اتحادیه اروپا سفرای خود را از ایران فراخواندند. مناسبات اتحادیه اروپا و ایران بحرانی شده بود تا اینکه سه ماه بعد سیدمحمد خاتمی در انتخابات ریاست جمهوری ایران پیروز شد.
در دوران ریاست جمهوری خاتمی، سیاست تنش‌زدایی ایران با غرب و ابتکار عمل گفتگوی تمدن‌ها با استقبال کشور‌های اروپایی همراه شد. سفرای کشور‌های اروپایی که در جریان ترور میکونوس تهران را ترک کرده بودند، به ایران برگشتند. هرچند آلمان و فرانسه برای بازگرداندن سفرای خود تعلل کردند. مذاکرات هسته‌ای ایران و غرب هم در سال ۲۰۰۳ با سه کشور انگلیس فرانسه و آلمان آغاز شد و در نهاین به پذیرش پروتکل الحاقی و تعلیق برنامه هسته‌ای ایران بعد از پیمان «سعدآباد» منتهی شد. با روی کار آمدن دولت احمدی‌نژاد بار دیگر روابط با غرب دچار چالش شد.
از سرگیری برنامه غنی‌سازی اورانیوم
محمود احمدی نژاد در اولین حضورش در سازمان ملل در شهریور ماه ۱۳۸۴ به تبیین اندیشه انقلاب اسلامی پرداخت و در حین همان توضیحات، خبر ازسرگیری غنی‌سازی اورانیوم را اعلام کرد. اتحادیه اروپا که در دولت خاتمی نماینده جامعه بین‌المللی برای مذاکره درباره برنامه اتمی‌ایران بود با اعلام این خبر مذاکره با ایران را بی‌نتیجه دانست و پرونده هسته‌ای ایران را سال ۲۰۰۶ (۱۳۸۵) به شورای امنیت سازمان ملل فرستاد. بعد از صدور اولین قطعنامه شورای امنیت، مذاکرات درباره پرونده اتمی ایران ذیل گروه پنج به علاوه یک انجام می‌گرفت.
روابط ایران و اتحادیه اروپا در دهه ۲۰۱۰ میلادی رو به تیرگی گذاشت. با ادامه برنامه هسته‌ای ایران، اعضای اتحادیه اروپا در روز ۲۳ ژانویه ۲۰۱۲ به منظور توقف فعالیت‌های هسته‌ای کشور اقدام به تصویب قانون تحریم تدریجی صنعت نفت ایران و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران کردند.
بر اساس این قانون، اعضای این اتحادیه نه تنها از واردات نفت ایران منع می‌شوند، بلکه شرکت‌های این کشور‌ها از ترابری، خرید و بیمه محموله‌های نفتی ایران به هر مقصدی در جهان منع شدند. از این گذشته بسیاری از دارایی‌های بانک مرکزی ایران هم در اروپا بلوکه شد.
بعد از اقدام اتحادیه اروپا به تحریم نفنی ایران مجلس شورای اسلامی هم اقدام متقابلی در بهمن ۱۳۹۰ انجام داد وقانون منع فروش نفت به اعضای اتحادیه اروپا را تا زمان پا برجا بودن قانون تحریم‌های اروپایی تصویب کرد. در زمان تصویب تحریم‌ها و قانون منع فروش نفت به اروپا، ۲۰ درصد صادرات نفتی ایران به اروپا انجام می‌شد و باقی آن به هند، چین، ژاپن و کره جنوبی فروخته می‌شد. ایران در پاسخ به اقدامات اتحادیه اروپا تهدید کرد که تنگه هرمز را هم در پاسخ به تحریم‌های غرب مسدود خواهد کرد.
۱۷ مارچ ۲۰۱۲ هم مقطع مهمی در روابط ایران و اتحادیه اروپا بود. در پی توافقی میان ۲۷ عضو شورای اتحادیه اروپا، رابطه ایران با سوئیفت را قطع کرد. اتفاقی که آثار آن همچنان بر اقتصاد ایران مشهود است و حتی با توافق هسته‌ای برجام هم اوضاع به شکل قبل برنگرد.مذاکرات برجام در دولت روحانی
به گزارش رویداد۲۴ روابط ایران و اروپا در این دوره به مذاکرات بی‌پایان سعید جلیلی به عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی احمدی نژاد و ۵+۱ محدود شده بود. با روی کار آمدن روحانی در شرایطی که مذاکرات هسته‌ای مخفیانه ایران و آمریکا در مسقط هم شروع شده بود، برای نخستین بار پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران تصمیم گرفت از مقامات کشور‌های خارجی برای شرکت در این مراسم دعوت کند.
خاویر سولانا مسئول سابق سیاست خارجی اتجادیه اروپا در همین چهارچوب برای شرکت در مراسم تحلیف به تهران آمد. کاترین اشتون در نخستین روز‌های ریاست جمهوری حسن روحانی با ارسال نامه تبریک به حسن روحانی رئیس‌جمهور ایران از وی دعوت کرد در اسرع وقت مذاکرات با گروه موسوم به ۱+۵ را از سر بگیرد. وزیران خارجه آلمان، روسیه و فرانسه از بیانات حسن روحانی در خصوص حل مسالمت‌آمیز هسته‌ای استقبال کردند.
مذاکرات برجام رابطه خصمانه ایران و اتحادیه اروپا را تا حد زیادی بهبود بخشید. با شروع فاز عملیاتی برجام، اتحادیه اروپایی بر اساس چهارچوب توافق هسته‌ای، روابط سیاسی و تجاری خود را با ایران بازسازی کرد و مقدمتا تحریم‌های یک‌جانبه‌ای که اتحادیه اروپا در زمان تنش هسته‌ای علیه ایران وضع کرده بود، لغو حمایت‌هایش از ایران برای پیوستن به سازمان تجارت جهانی و گشایش دفتر اتحادیه در تهران را در دستور کار قرار داد.
هر چند هیچ یک از اتفاقات طی دو سال اجرای برجام تا زمان خروج ترامپ از این توافق رخ نداد، اما بسیاری از شرکت‌های عمده اروپایی در همین دو سال با ایران قراداد‌های بزرگی منعقد کردند. از جمله این شرکت‌ها می‌توان به توتال فرانسه، ایرباس، شل، دایملر آلمان، زیمنس، رنو، پژو و بسیاری دیگر از شرکت‌های حوزه انرژی و حمل و نقل اشاره کرد که همگی بعد از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای مجبور به ترک ایران شدند.
با وجود خروج آمریکا از برجام، رابطه ایران و اروپا در دولت روحانی همچنان خوب بود. اروپا در اعتراض به اقدام آمریکا طرح ایجاد یک سازوکار مالی برای جبران خسارت ناشی از تحریم‌های آمریکا را در دستور کار قرار داد. هرچند اینستکس اروپایی هم عملا به جز در موارد تبادلات تجاری اقلام بشر دوستانه، کمکی به ایران نکرد. در همین اثنا روابط ایران و غرب بار دیگر با بروز تحولاتی که به گفته مقامات دولت روحانی از سوی افراد خودسر هدایت می‌شد، رو به تیرگی گذاشت.
